Kirispe
Ál-Mashanı qazaǵymnyń maqtany
Aqjan – Ilıas Esenberlınniń qalamyna arqaý bolǵanmashan bıdiń nemeresi
Aqjan Ál-Mashanıdiń ónegeli ómiri
Qorytyndy
Ádebıetter tizimi

 
Kirispe
Halqymyzdyń "Jaqsy adam-qazyna" degen naqyl sózi bar. Sondaı adamdardyń biri emes, biregeıi Aqjan Jaqsybekuly Ál-Mashanı ómirine kóz jibersek, ol kisiniń óte bir baı ómir keshkenin baıqaımyz.
Baılyq degen, bireý úshin aqsha, bireý úshin dúnıe-múlik. Ári beriden soń, bizdiń jer astyndaǵy qazba baılyqtarmyzdy ysyrapsyz paıdalana bersek, qaıtadan qalpyna kelmeıtinin, sarqylatynyn bilemiz. "Sonda taýsylmaıtyn qazyna ne?"– degende, ol – adam boıyna ana sútimen bitetin daryn. Daryndy adamdar kúndelikti ómirde, qarym-qatynasta, jumysta, úıde, túzde jan - jaǵyndaǵy adamdarǵa boıyndaǵy qabilettiń shýaǵyn shashyp júredi. Sondaı, ómiriniń aqyrǵy saǵatyna deıin bizderge bilim men ǵylymnyń, ónege men úlginiń nuryn shashqan, taýsylmas qazyna qaldyryp ketken akademık, Qazaqstan ǵylymyna eńbek sińirgen qaıratker, profesor Aqjan Jaqsybekuly Ál-Mashanı edi.
Aqjan Mashanı – qazaqtyń úlken geolog ǵalymdarynyń biri. Geologıa, mınerologıa salasyna qosqan úlesimen qatar, onyń ál-Farabıdi álemge qazaq dep tanytyp, qazaqqa qaıtarǵanynyń ózi kez-kelgen adamnyń qolynan kele bermeıtin is. Aqjan Mashanıdyń bar sanaly ǵumyry Keńes kezeńinde ótse de, namazyn qaza qylmaǵan, Qurannyń ishki syryna úńilip, ol týraly úlken eńbekter jazǵan.
Profesordyń shákirti, belgili ǵalym Marjan Nurpeıisova Ál-Mashanı jaıly bylaı dep óleń-shýmaqtarymen keltirip ketken:

Bilim qadirin túsinetin adamǵa
Mashanov isi jadynda qalar jattala.
Ár isińiz úlgi-ónege, baısaldyq,
Nár aldyq ta ózińizden jaıqaldyq.
Arýaǵyńyz jelep, jebep júrsińshi,
Farabıdeı tulǵańyzdan aınaldyq..

Osydan-aq, Qarqaraly aýdanynan shyqqan profesor Ál-Mashanıdiń ár isinde baısaldy bolyp, artynan óshpes iz qaldyrǵanyn kórýge bolady.
2017 jyly Elbasynyń "Rýhanı jańǵyrý" baǵdarlamasy sheńberinde Qaraǵandy qalasyndaǵy №1 qalalyq meshitke Ál-Mashanı esimi berildi. Onyń arab tilin jetik bilýi álemge Ábý Nasyr Ál-Farabı syndy úlken ǵulamany pash etkenin tilge tıek etkenbiz. Mine dál osyndaı tereń zertteýleri úshin de oǵan Ál-Mashanı esimi berilgen bolatyn. Jazýshylyǵy men zertteýshiligi, dindarlyǵy men sopylyǵy óz aldyna bólek áńgime. Lenın ordenin óńirine qadap turǵan orys basshy Aqjan atamyzǵa "Budan bylaı namaz oqýdy qoıatyn shyǵarsyz?"dep qaljyńdasa, ol kisi minbede turyp "Onda myna orden, medaldaryńyzdy qaıtaryp alyńyzdar" depti. Qudaıdy joqqa shyǵarǵan qoǵamda dindi osylaı qorǵap qalǵan atamyzdyń esimi meshitke berilgen kúni munda Aqjan atamyzdyń urpaqtary men birtalaı musylman qaýym jınalyp, saýapty sharanyń kýágeri boldy. Meshit mańdaıshasyndaǵy ál-Mashanı esiminiń ashylý saltanatynda ıslamtanýshy Aqjan atamyzdyń qazaq ǵylymy men ádebıetine qosqan úlesi, tulǵalyq sıpaty jaıyndaǵy tushshymdy baıandamany Qazaqstan Jýrnalıser odaǵynyń múshesi Muhamedqalı Baımuhanov jasasa, oblystyń ókil ımamy Ómirzaq Bekqoja ol kisi týraly esteliktermen bólisip, taqýalyǵy tóńireginde oı órbitti. Oblystyq din isteri basqarmasynyń basshysy Nurlan Bıkenov te jamaǵatqa degen bir aýyz jyly lebizin bildirdi. Qalalyq ǵıbadathananyń budan bylaıǵy resmı ataýyn aıtarlyqtaı atap ótken soń, Aqjan ál-Mashanı rýhyna as berilip, arnaıy quran baǵyshtaldy.
Ál-Mashanı qazaǵymnyń maqtany
Ǵulama ǵalym Aqjan Jaqsybekuly Ál-Mashanı 1906 jyldyń 2-shi qarashasynda Qaraǵandy oblysy, Qarqaraly aýdanynda belgili Mashan bıdiń áýletinde dúnıege kelgen. Aqjan ál-Mashanı alǵash álippe tanýdy ákesinen, keıin keńes mektebinen úırengen. Ákesi Jaqsybek Quranǵa júırik, "Aıqap", "Dala ýáláıaty" gazetterin jazdyryp oqyǵan, zamanynyń kózi ashyq, saýatty adamdardyń biri bolǵan. Aqjan ál-Mashanı atamyzdyń boıyndaǵy ádildik, sabyrlyq, ultynyń ulylyǵy úshin umtylysy, izdempazdyǵy, zerek-zerdeligi, alǵyrlyǵy, atadan balaǵa, urpaqtan urpaqqa jalǵasyp jatqan bir kópir sıaqty. 1924 jyly Qarqaralydaǵy áıgili Álimhan Ermekov negizin qalaǵan pedagogıkalyq tehnıkýmǵa túsip Ahmet Baıtursynulynan dáris alǵan.
Onyń eńbek joly 1929 jyly jeti jyldyq mektepte muǵalimdikten bastaldy. Aqjan ál-Mashanı 1933 jyly Semeıdiń geologıa barlaý tehnıkýmynda ashylǵan Qazaqtyń tuńǵysh tehnıkalyq joǵarǵy oqý orny-Qazaq ken metalýrgıa ınstıtýtynyń daıarlyq kýrsyna túsip, 1934 jyly oǵan qabyldanǵan otyzǵa tarta stýdentterdiń biri bolady.
1934 jyly osy ınstıtýttyń tuńǵysh túlegi qatarynda alǵashqy qyzyl dıplomdy ınjener-geolog bolady. Oqyp júrip, Qaraǵandy ken tehnıkýmynda sabaq beredi. 1939 jyly Qazaqstan ken-metalýrgıa ınstıtýtyn (qazirgi Qazutý) bitirgen soń, aspırantýraǵa tústi. 1943 jyly kandıdattyq dısertasıa qorǵap, 1946 jyly Qazqsrǵa múshesine korespondent bolyp saılandy. 1959-1986 jyldary "Marksheıderlik is" kafedrasynyń meńgerýshisi, 1966 jyly Qazksr ǵylymyna eńbek sińirgen qaıratker ataǵyn aldy. Aqannyń jetekshiligimen 1000-ǵa tarta ken ınjenerleri jáne 25-ten astam ǵylym kandıdattary daıarlandy. Aqan Qazaqstandaǵy geomehanıka mektebin qalaýshylardyń biri bolyp esepteledi. Onyń zertteýi boıynsha Aqbastaý-Qusmuryn kenishi ashyldy.
Profesor A.Mashanov orys-qazaq tilinde ken-geologıa, geodezıalyq jáne marksheıderlik sıkl salasynda birneshe eńbekterdiń avtory boldy. Aqań geologıa, taý-ken isi, metalýrgıa boıynsha oryssha-qazaqsha tilde birinshi termınologıalyq sózdik jasady. Aqannyń qalamynan eki tilde jazylǵan 9 monografıa, 5 oqýlyq jáne 200-den astam ǵylymı-kópshilik maqalalar ýaqyt talqysynan múdirmeı ótken. Al, sıasy áli keýip úlgermegen Aqannyń "Ál-Farabı jáne Abaı" jáne "Ál-Farabı jáne mýzyka" shyǵarmalary egemendi el urpaǵynyń ıgiligine aınalary anyq. Aqannyń qoǵamdaǵy ekinshi muǵalimi atalǵan shyǵys ǵulamasy Ábý-Nasyr Ál-Farabıdiń qazaq jamıǵaty ekenin anyqtap, óz urpaǵymen alǵash qaýyshtyrǵan da A. Mashanov. Uly baba Ál-Farabı murasyn zertteýde Mashanovtyń esimi shetelde de máshhúr.
A. Mashanov tól ádebıetimizdiń balaýsa janry: ǵylymı-kópshilik jáne fantasıkasynyń negizin salýshy qalamger.
Aqjan – Ilıas Esenberlınniń qalamyna arqaý bolǵan Mashan bıdiń nemeresi
"Aqjan Mashanı Qarqaralydan shyqqan Mashan bıdiń nemeresi. Mashan Tursyn tóreniń bıi bolǵan. Mashan men Qunanbaı qajy úzeńgiles júripti. Mashannan Aqjannyń ákesi Jaqsybek týǵan. Jaqsybek Qarqaralyda Álimhan Ermekov ashqan tehnıkýmdy bitirgen. Jańasha da, eskishe de hat tanyǵan adam bolǵan. Keremet dombyrashylyǵy bar. Elde starshına bop qyzmet etken. Jaqsybektiń inisi Nógerbek te ónerge jaqyn, aqyndyǵy da bar adam bolypty. Shákárim ekeýi jaqsy dos bolǵan desedi. Aqjandy ákesi men aǵasy úıinde oqytyp, árip tanytqan. Mine, Aqjan Mashanı osyndaı tekti ortadan shyqqan", – deıdi Mashanıdyń shákirti Shámshıdın Ábdiraman [2].
Shámshıdın Ábdiraman Mashanıdyń kim ekenin, azamattyq isin on eki taraptan tarqatyp tanystyrdy:
Ol – HH ǵasyrdyń ortasynda Ábý Nasyr Muhammed ál-Farabıdiń Otyrarda týǵan Qypshaq perzenti ekenin alǵash dáleldep, uly babasyn urpaǵymen qaýyshtyryp, murasyn zertteýshi;
Ol – Damaskidegi Bab as-Saǵır zıratynan ál-Farabı qabirin taýyp, qulpytas ornatýǵa muryndyq bolǵan azamat;
Ol – QR UǴA-nyń quryltaıshysynyń biri;
Ol – Jer ǵylymynyń jańa salasy – geomehanıkanyń negizin salýshy jáne Qazaqstanda onyń mektebin qurýshy;
Ol – Q.I.Sátbaev atyndaǵyqazutý-dyń tuńǵysh túlegi, alǵashqy aspıranty jáne 50 jyldaı úzilissiz myńdaǵan ınjener tárbıelegen ustaz;
Ol – Jańa ken oryndaryn ashýshy ınjener-geolog (Aqbastaý, Qusmuryn, taǵy da basqa ken oryndaryn ashqan);
Ol – qazaq ádebıetinde ǵylymı-kópshilik jáne fantasıka janry negizinde alǵash kórkem shyǵarma jazýshy;
Ol – "ál-Farabı" (1970) tarıhı derekti romanynda uly babanyń kórkem beınesin tuńǵysh somdaǵan qalamger;
Ol – Qazaqtyń eki uly danasy arasyndaǵy rýhanı baılanysyn alǵash zerttep, halqymyzdyń 1000 jyldyq mádenı tarıhyn kórsetýde renesanstyq "ál-Farabı jáne Abaı" (1994) monografıasyn jazǵan abaıtanýshy;
Ol – ál-Farabı murasyn ǵylymı-ıslamı jáne búgingi ǵylym jetistikteri negizinde qazaqtyń ulttyq dúnıetanymymen sabaqtastyrý nátıjesinde farabıtanýdyń jańa baǵytyn ashqan teolog-zertteýshi;
Ol – HH ǵasyrdyń 40-shy jyldarynda-aq tehnıkalyq sózdik túzip, oqýlyqtar jazý arqyly tehnıkalyq ádebıette qazaq tiliniń zor múmkindigin alǵash dáleldeýshi;
Ol – jaratylystaný ǵylymdaryn gýmanıtarlyq mazmun-sıpatynda ulttyq qundylyqtarmen sabaqtastyra damytýdaǵy biregeı tulǵa.
Atasy Mashan bı óz zamanynda Arqadaǵy ataqty adamdardyń biri bolypty. Ǵalymnyń shákirti Shamshıden Ábdiraman: "I.Esenberlınniń "Qahar" romanynda esimi Masan bı dep, bir árpi ǵana ózgertilip, erekshe iltıpatpen atalatyn Mashan bı – Abaıdyń ákesi Qunanbaı qajymen úzeńgiles, syılasyp ótken zamandasy edi. Buǵan qos qudandal-jekjattyǵy jáne bar-tyn. Kishi kelini Jaqsybek otaýynyń qazanasary Ǵaıshanyń tórkini Tobyqty bolatyn. Qarqaralyda meshit saldyrǵan jyly Qunanbaı qajy Mashan bı úıinde erýlep jatar edi. Qarqaraly dýanynyń ıgi-jaqsylary aǵa sultan Qusbek pen Jamantaı tórelerge deıin ádil de, beldi bı Mashandy ishke tarta ózimsinip, iltıpatpen Mashekem dep, óser urpaǵyna úlgi-ónege etip otyratyn Jamantaı tóreniń: "Mashan, Mashandaı ul týǵansha qashan" dep oǵan degen iltıpatyn rıasyz rızalyǵyn árkez jıi qaıtalaǵandyǵy osydan bolar. Búginde Mashan bıdiń kózi tirisinde aıtylǵan sóz el aýzyndaǵy qanatty naqylǵa aınalyp ketken-di", - dep jazady. Osy joldardan-aq Aqjan Mashanıdyń tekti jerdiń urpaǵy ekenin baıqaımyz.
Aqjannyń ákesi Jaqsybek dáýlesker kúıshi bolypty. Kózin kórgender áke jolyn qýsa Aqjannan da tamasha kúıshi shyǵar edi desedi. Ǵalymnyń ómirbaıanyn jazýshylar onyń tárbıesine nemere aǵasy Nógerbektiń yqpaly mol bolǵanyn aıtady: "Qunanbaı men Mashan bı jarastyǵy Shákárim – Nógerbek syılastyǵymen jalǵasqan-dy. Olar kem degende jylyna bir ret Qoıandy jármeńkesinde qaýyshatyn. Osyndaı bir sátte aǵaǵa ilesip taı minip bazarǵa barǵan bala Aqjan Shákárimdi kórgeni de bar-tyn. Bala Aqjan Abaı men Shákárim óleńderin Nógerbek aýzynan talaı estigen-di. Nógerbek Qarqaraly qalasyna jaqyn jerde salynǵan "Aqterek" mektep-ınternatynda Á.Bókeıhanovpen birge oqyǵan, keıin Álıhandaı bilim qýyp kete almasa da kókiregi oıaý, zerdeli aǵa jıyn-máslıhatqa bara qalsa, Aqjandy jetektep ala ketetindi".
Aqjan Ál-Mashanıdiń ónegeli ómiri
1926 jyly Aqjan Mashanı Qarqaralydaǵy Álimhan Ermekov uıymdastyrǵan pedýchılıshege oqýǵa túsedi. Júsipbek, Mirjaqyp, Ahmettermen Ýfadaǵy "Ǵalıa" medresesinde birge oqyǵan, osy ýchılıshede sabaq bergen ustazy Manan Turǵanbaevty Aqjan keıin de jıi esine alyp otyrady eken. 1929 jyly oqýyn bitirip, Abyralyǵa barǵanynda "Abyraly kóterilisi" atalatyn qandy oqıǵany kózimen kórgen Aqjan asharshylyq jyldaryn basynan ótkergen qazaqtyń ortasynda bolady. 1932 jyldyń zulmatynda Semeı oblystyq oqý bóliminde qyzmet etip júrgen kezinde áke-sheshesi Abyraly kóterilisinen soń aıdalyp ketken jetim balalardy jınap, jýyndyryp, qoldaryna bir-bir úzim nan ustatatady. Sonda ashtyqtan jaqtary qarysyp qalǵan sábıler aýzyn asha almaı jylaǵanyn kórgen Aqjan keıinge deıin bul oqıǵany umyta almapty. Muny keıin estigen ustazy Manan Turǵanbaev shákirtiniń jetim balalarǵa jasaǵan qamqorlyǵyna: "Mıllatyńa qyzmet jasaǵan ekensiń. Alladan qaıtsyn" dep rıza bolǵan desedi. Sol joly kóregen ustaz zerek shákirtine Semeıdegi ken-metalýrgıa ınstıtýtyna oqýǵa túsýge keńes beredi.
1933 jyldar Aqjan ómirindegi aýyr jyldar edi. Dál osy jyly ol Shákárim qajynyń atylǵanyn estıdi. Elde ákesiniń ómirden ótkenin bilip, topyraq salýǵa bara almaıdy. Óziniń rýhanı ustazy sanaıtyn aǵasy Nógerbektiń balalaryna talǵajaý izdep, ashtyqtan Aqtoǵaı jaqta ómirden ótkenin biledi. Biraq jas jigit qaıǵyǵa synyp ketpedi, qaıta kerisinshe shynyǵa tústi.
Ustazynyń keńesine qulaq asqan Aqjan ınstıtýtqa oqýǵa túsip, ony qyzyl dıplommen bitiredi. Osy stýdenttik jyldarynda I.V.Mýshketovtyń "Jalpy geologıanyń qysqasha kýrsy" men I.Potemkın bastaǵan avtorlar jazǵan "Geologıa jáne mınerologıa" oqýlyqtaryn qazaqtarǵa oqýǵa jeńil bolsyn dep qazaq tiline aýdarady. 1946 jyly doktorlyq jumysyn qorǵap, jańadan shańyraq kótergen Ulttyq Ǵylym akademıasynyń Jer ǵylymy bólimshesiniń tuńǵysh korespondent múshesi bolyp shyǵady. "Jer syry", "Jer qurylysy", "Jer astyna saıahat" eńbekterin jazady. Onyń "Jer qurylysy" atty kitabyna alǵysózdi akademık Qanysh Sátbaev jazdy.
Shákirtteriniń biri, akademık Álıa Beısenova ustazynyń eńbegine baǵa berip: "Mamandyǵy jaǵynan Aqań marksheıder edi. Ol polıtehnıkalyq ınstıtýtta uzaq ýaqyt "Marksheıderlik is jáne geodezıa" kafedrasyn basqardy. Qazaqstanda mundaı maman kóp emes. Marksheıderlik – bilimniń shyńy. Aqań tek qana marksheıder, geolog emes, ol qazaq uǵymynda poleontologıanyń, mınerologıanyń, krıstalografıanyń, stratıgrafıanyń negizin salǵan adam. Jer ǵylymynyń jańa salasy – geomehanıkanyń negizin qalaýshylardyń biri", - dedi.
Aqjan Mashanı Keńes úkimetiniń qylyshynan qan tamyp turǵan saıasatyna qaramastan namazyn qaza etpegen. Ol týraly zamandastary da, shákirtteri de tamsana, tańǵala jazdy. "Aqań namaz oqydy, dinge berildi. Aqań óıtip ketti degen áńgimeler de kezinde kóp boldy ǵoı. Biraq úlken tulǵa, ǵalym esebinde Aqań óz seniminiń ar-ujdanynyń qalaǵanyn istedi", - deıdi Álıa Beısenova. Osy sózderdiń ózinen ǵalymnyń ımandylyǵy úshin az sózge ilikpegenin baıqaımyz. Al taǵy bir shákirti B.Bilálov: "1972 jyldyń jazynda Aqjan Jaqsybekuly Qaraǵandyǵa ushyp keldi. Men ony kútip alýyn jáne "Qaraǵandy" qonaqúıine ornalastyrylýyn uıymdastyrdym, al ózim jumys kúniniń aıaǵynda kirip shyqtym. Onyń qonaq úıde ekenin bilip, nómiriniń esigin qaqtym, biraq eshkim jaýap bermedi. Tek biraz ýaqyttan soń esik ashylyp, Aqjan Jaqsybekuly meni bólmege shaqyrdy, esikti ashpaǵanyn musylmandar táýligine bes ýaqyt oqıtyn namazyn oqyǵanymen túsindirdi. Sovet kezeńinde de ol naǵyz dinge sengen adam bolǵan jáne juma saıyn meshitke baratyn", -deıdi de: "1990 jyldyń jazynda Qaraǵandyǵa sońǵy ret kelgeninde ol eń aldymen meshitke apar dep surady. Kondıter fabrıkasynyń mańaıynda ornalasqan, ony Aqjan Jaqsybekuly "Qudaıdyń úıi" dep ataıtyn. Ol meshittiń dinı qyzmetkerlerimen uzaq sóılesti, olar kóptegen suraqtar qoıdy, Qurannyń jeke súreleriniń túsiniktemelerin surap. Moldalar osy sátti kezeńin paıdalanyp Mashanovty kópke deıin jibermedi", - dep eske alady.
KSRO-nyń kezinde meshitte namaz oqyǵan. "Aqjan Mashanı basyna sálde taqqan moldany nasıhattap júr",– degen aıyp taǵyldy. Ústin-ústin tekserýler boldy. Ol kisi namazyn qaza qylmaǵan jan. Juma saıyn meshitke baryp namaz oqıdy. Keńes ókimeti tusynda profesordyń meshitke baryp namaz oqýy – Aqjannan basqa eshkimniń qolynan kelgen emes. "50 jasqa kelgende, shákirt bolyp, ımamdardyń aldynda tize búktim. Arab tilinde jazbasam da, ál-Farabıdi túsinetindeı dárejede til bilýim kerek qoı", – degen edi ózi. Sodan sońynan "úsh árip" qalmaı, mazasyn alǵan. "Qazaq ǵalymdary araq-sharap ishkenshe, ata-baba jolymen júrgeni durys emes pe?!"– degendi de sol kezde-aq aıtty. Jany ashyǵandar: "Namazdy meshitte oqymaı-aq, úıińizde jasyryn oqı berseńiz neńiz ketedi", – deıdi. Biraq, Mashanı Qudaı jolynan adaspady…
Zamandastary Aqjan Mashanıdyń únemi taqıa kıip júretinin, tek keıde fotoǵa túserde ǵana taqıasyn sheshetinin aıtady. Al taǵy bir shákirtteri ásirese dısertasıa qorǵaý kezinde qorǵaǵaly turǵan adamdy arnaıy shaqyryp alyp, bata berip, biraq kirgizetinin aıtady.
Mashanı kitaptaryn paraqtap otyryp, onyń ár kitabyn, ár jazbasyn "Bısmıllah ár-Rahman ár-Rahım. Meıirimdi, rahymdy Allanyń atymen bastaımyn! Osy bastaýdyń ózinde ǵalamnyń ǵajap syrlary jatyr" degen sózben bastalatynyn kóresiń. Onyń "Ǵalamı mór" atty eńbegi ǵylymı-ıslamı shyǵarmashylyǵyndaǵy shoqtyǵy bıik eńbekterdiń biri sanalady. Ony oqyǵan kez kelgen adam túsine bermeıdi. Úlken tanymdy, tereń dinı bilimdi qajet etetini kórinip tur. Arasynda ǵalym:

Keshe gór, qate basqan jerlerimdi,
Ortaǵa saldym jıǵan-bilgenimdi.
Izdegenim Táńirdiń rızalyǵy,
Silet etpen eshkimge bul terimdi.
Oılanar oqyǵan jan sózderimdi,
Bar nıetim shyndyqtan basqa oı joq,
Shaqyram haq jolyna ózderińdi,

- dep jazýdaǵy maqsatyn da kórsetedi. Al "Qadir túngi oılar" eńbeginde: "Ramazan aıynda bastalǵan osy jumystyń bastapqy aty "Qaf" áripi jónindegi oılardy jınaqtaý edi" degen Mashanı ár áriptiń syryna úńiledi.
"Jeti qat kók jáne ál-Farabı notasy" atty jazbasynda: "70 jyl boıy Islam – apıyn, Islam – eń qaýipti din" dep ýaǵyzdaǵyn totalıtarlyq júıe bir kúnde joq boldy. Tastan, temirden quıylǵan "uly kósemderdiń" músinderi eskerýsiz qalyp, shirip jatyr. Óıtkeni ol – jalǵandyq, shaıtan shatastyrǵan zamana, kóptegen zorlyq kórip sheıit bolǵan miskinderdiń qarǵysy. Búginde komýnıstik ıdeıamen ýlanǵan, sovet zamanynda týǵan kóptegen urpaqtaryma keıbir jazylǵan maǵlumattar "ersileý", "kúlkileý" kórinýi de ǵajap emes. Islam dini qazaq balasyna ana sútimen para-par", - deýi de onyń ata dinimizge degen yqylasynyń qanshalyqty ekenin kórsetse kerek.
Aqjan Mashanı kitaptarynyń arasynda "Allaǵa sansyz shúkirshilik. Kemshilikterimdi, bilmestigimdi keshir, ıem!"degen sekildi joldardyń júrýiniń ózi burynǵy ǵulamalardy eske túsiredi.
Al ǵalymnyń "Qajylar" atty óleńindegi myna joldar arqyly onyń qajylyqqa bir

Qajylar Mekkede júr, qurban shalyp,
Armanǵa qoly jetpeı biz bir ǵarip.
Kún bar ma, táýap qylar Qaǵbany,
Allanyń rahmatyn esime alyp.
Musylman basyn qosqan talaı halyq,
Qumarym tarqar ma edi, barsam kórip.
Qýat ber, din – Islamǵa, ıa, Rahman,
Júrekte Haqtyń sáýle nury janyp.

Ǵalymnyń bul asqaq armany oryndalmady. Desek te artynda úlken murasy, óshpes eńbegi qaldy. Mashanıdyń ózi aıtqandaı onyń ár eńbegin oqyp, kóńilimizge túıgen saıyn, tanymymyz ósken saıyn duǵaǵa qosý mindetimiz:
Aıtaıyn birer mysal osy jaıdan,
Musylman, duǵada bol, tıse paıdam.
Sóz jazdym, úmitker bop talap etip,
"Keshir" dep kemshiligin bir Qudaıdan.
Aqjan Mashanı KSRO-nyń kezinde meshitte namaz oqyǵan.
"Aqjan Mashanı basyna sálde taqqan moldany nasıhattap júr", – degen aıyp taǵyldy. Ústin-ústin tekserýler boldy. Ol kisi namazyn qaza qylmaǵan jan. Juma saıyn meshitke baryp namaz oqıdy. Keńes ókimeti tusynda profesordyń meshitke baryp namaz oqýy – Aqjannan basqa eshkimniń qolynan kelgen emes. "50 jasqa kelgende, shákirt bolyp, ımamdardyń aldynda tize búktim. Arab tilinde jazbasam da, ál-Farabıdi túsinetindeı dárejede til bilýim kerek qoı", – degen edi ózi. Sodan sońynan "úsh árip" qalmaı, mazasyn alǵan. "Qazaq ǵalymdary araq-sharap ishkenshe, ata-baba jolymen júrgeni durys emes pe?!"– degendi de sol kezde-aq aıtty. Jany ashyǵandar: "Namazdy meshitte oqymaı-aq, úıińizde jasyryn oqı berseńiz neńiz ketedi", – deıdi. Biraq, Mashanı Qudaı jolynan adaspady…
Qorytyndy
Jalpy, Ál-Mashanı 200-den astam ǵylymı maqalalar, 10 monografıa, 5 oqýlyq jáne 8 ǵylymı kópshilik kitaptar jazyp, artyna óshpes mura qaldyrǵan ǵalym. Osy eńbekteri arqyly ǵalymnyń kemeńgerlik qyrlary jarqyraı kórinip, esimi elge máshhúr boldy.
Ál-Mashanı qalamynan uly babamyzǵa arnalǵan "Ál-Farabı murasyn zertteý týraly", "Shyǵystyń Arıstoteli", "Ál-Farabı eńbekterin qazaq tiline aýdarý týraly", "Ál-Farabı", "Orta Azıa men Qazaqstannyń uly ǵalymdary", "Ál-Farabı jáne Abaı" sıaqty kóptegen kitaptary jaryq kórdi. Onyń sońǵy jazǵan "Abaı jáne ál-Farabı" atty kitabyndaǵy sıfrlar men hımıalyq esepterdi túsinip oqyp, taldaý úshin ǵalymdarymyzǵa kóp ýaqyt kerek-aý, kóp ter tógý qajet-aý dep oılaımyn. Aqjan Mashanov búgingi ǵylym men ıslamnyń arasyn jalǵastyratyn, qulamaıtyn kópir salǵan adam degen oıdamyn, - deıdi "Abjad" ilimin zertteýshi Ámirbek qajy. Ol zamanda keńestik ústemdiktiń qylyshy jalańdap turǵan shaq. Kezinde Mashanıge "ǵalym ba ózi, molda ma?"dep kúlgender de boldy. Al, ol qalyptasqan osyndaı qıyn jaǵdaıǵa qaramaı, ıslamnyń ǵylymnan bólinbeıtindigin dáleldegen.
Toqsan bir jastaǵy Ál-Mashanı (qaıtys bolarynan bir aı buryn) óziniń "Aldaspan" táýelsiz jýrnalynyń bas redaktory Qaztaı Ábishke bergen suhbatynda, sońyńyzdan ergen inilerińizge, shákirt balalaryńyzǵa ósıet eter amanatyńyz qandaı degen saýalǵa "Kisiliktiń ólshemi – bilimdilik. Qazaq jastary tek bilimge umtylýlary kerek. Táýelsiz memleketimizdiń tutqasyn ustaý úshin de bilimdi bolýy kerek. Al bar ǵylymnyń toǵysar arnasy, záýlim shyrqaý shyńy – qasıetti Quran kitabyn oqýdy amanat etemin. Islam dini – eń taza, ǵylymǵa negizdelgen. Islamnyń bir úlken paryzy – ǵylym. Ata-babalarymyz qasterlegen sol dindi qadirlep, ımandylyqqa bet burǵan urpaqtarymnyń erteńgi ómiri araıly bolatynyna senemin" dep jaýap bergen bolatyn.
Bul aıtylǵandardyń barlyǵy Aqańnyń "Islamnyń ǵylymı negizderi" atty qoljazbasynda baıandalǵan.
"Arym-janymnyń sadaǵasy" deıtin bir qazaq bolsa, sol Aqjan Mashanı edi. Týǵan eliniń bolashaǵy úshin jan aıamaı eńbek etip, shyndyq úshin shyrqyraǵan ǵulamanyń halqynyń da, urpaǵynyń da aldynda ary taza ekeni aıdan anyq. Óıtkeni ol óz mamandyǵy salasynda ǵana ter tógip, taý-ken isin órkendetýge orasan úlesin qosyp qana qoımaı, sony ıgeretin urpaq tárbıesine de qatty alańdady. Toqsannyń tórine shyqqansha qolynan qalamy túspeı artyna mol mura qaldyrdy. Komýnıstik ıdeologıa ústemdik quryp, ateızm "aıdy aspanǵa shyǵaryp" turǵan kezde, ıslam dininiń róli aıryqsha ekendigin ashyq aıtyp júrdi, sol úshin qýdalaýǵa da ushyrady. Jas urpaq sanasyna qaıtsem ımandylyq dánin sebemin dep jan ushyrǵan áz aǵanyń armany búginde oryndalyp keledi.ázirge jappaı bolmasa da jastarymyz ımandylyqqa bet buryp, seń qozǵaldy; olar meshitke baratyn boldy, oraza tutyp, namaz oqýǵa den qoıdy...
Dana halqymyzdyń "Jaqsy adam - qazyna", "Jaqsydan sharapat, jamannan kesapat"- degen naqyl sózderiniń maǵynasy tereń. Osy naqyl sózder A.Mashanov syndy birtýar uly tulǵalarǵa aıtylǵan. A.Mashanovtyń mol ǵylymı murasyn saralar bolsaq, ol kisiniń óte bir baı, maǵynaly ómir keshkenin baıqaımyz.
Mine, osyndaı artynda óshpes mıras qaldyrǵan oıshyl – ǵalym Ál-Mashanıden alar taǵylym mol. Onyń esimi halyq jadynda máńgi saqtalady.

Ádebıetter tizimi
1.Jadyra Aımahanqyzy "Aqjan Mashanı kim boldy, qandaı ǵumyr keshti?"Aq jelken: Gazet - № 12. – 2014 j.
2.http://islam.kz/kk/articles/islam-jane-tulga/aqjan-mashani-al-farabidi-q....
3.http://bankreferatov.kz/tarihi-tulgalar/1330-azhan-l-mashani.html.
4.http://www.inform.kz/kz/al-farabidin-ziratyn-tapkan-akzhan-mashani_a2477128.
5.http://freepapers.ru/5/azhan-zhasybekly-lmashani/73301.477083.list3.html.
6. Qýanbek Boqaev"Ál-Farabı jáne Aqjan Mashanı" Ult: Gazet – 2012j. 18 qazan.
7. A.Mashanı. Aqjan Mashanı ǵıbraty. 7-shi t.- Almaty: "Alataý" baspasy, 2007 – 266 bet.
8.Nurpeıisova M.B. "Ál-Mashanı qazaǵymnyń maqtany" Dertke Daýa: Gazet - № 4 (138). – 2017j. sáýir - 1 b.
9.Tansulý Aldabergenqyzy "Ulyqtaǵan ustazyn" Jahan: Gazet –2017j. 12 sáýir.
10.Nýrpeısova M.B.Al-Farabı XX veka / M.B. Nýrpeısova // Lıter №55 (3130). – 2017. – 14 aprelá.