Jaqan Erjanov - álemge áıgili ǵalym-mehanık, qazaqstandyq geomehanıka mektebiniń negizin qalaýshy, ǵylymnyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Memlekettik syılyqtyń laýreaty, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq Ǵylym akademıasynyń jáne Ulttyq Injenerlik akademıasynyń akademıgi, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, profesor.

Ár jyldary ol zerthana meńgerýshisi, matematıka jáne mehanıka ınstıtýty dırektorynyń orynbasary, mehanıka jáne mashınataný ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi, seısmologıa ınstıtýtynyń dırektory, Jer týraly ǵylym bóliminiń akademıgi-hatshysy, Qazaqstan Ǵylym akademıasy Prezıdıýmynyń bas ǵalym hatshysy qyzmetterin atqardy. Teorıalyq jáne qoldanbaly mehanıka boıynsha halyqaralyq Odaqtyń Bas Assambleıasynyń múshesi, teorıalyq jáne qoldanbaly mehanıka boıynsha QR Ulttyq komıtetiniń tóraǵasy, teorıalyq jáne qoldanbaly mehanıka boıynsha Reseı ulttyq komıtetiniń prezıdıým múshesi boldy. Jaqan Súleımenuly-350-den astam jeke jáne ujymdyq jumystardyń, onyń ishinde 40 monografıanyń avtory. Ol sondaı-aq 100-den astam kandıdatty jáne 50-ge jýyq ǵylym doktorlaryn daıyndady.

1922 jyly Pavlodar oblysy Baıanaýyl aýdanynda muǵalim otbasynda dúnıege kelgen. 1944 jyly Qazaq taý-ken metalýrgıa ınstıtýtynyń marksheıderlik bólimin, sodan keıin KSRO ǴA Qazaq fılıalynyń aspırantýrasyn bitirgen. 1949 jyly" taý jynystarynyń deformasıasyn zertteý " taqyrybynda kandıdattyq dısertasıa qorǵap, Qazaq memlekettik ýnıversıtetine ǵylymı-pedagogıkalyq jumysqa aýysty. - Dnepropetrovsk taý-ken ınstıtýtynyń dosenti. 1960 jyly Akademık Sátpaev q. Qazksr ǴA shaqyryldy.

Munda Erjanov jetekshiligimen respýblıkalyq akademıada mehanıka boıynsha júıeli zertteýler bastaldy. Olar taý jynystarynyń tuqym qýalaýshylyq teorıasy, jer qyrtysynda jınaqtaý jáne jer asty qurylystarynyń teorıasy boıynsha keń aýqymdy máselelerdi qamtydy. Nátıjesinde 1965 jyly Erjanov bastaǵan qazaqstandyq mehanıkter taý jynystarynyń mehanıkasy boıynsha I Búkilodaqtyq ǵylymı konferensıa uıymdastyryp, ótkizdi.

Jaqan Erjanov óziniń doktorlyq dısertasıasynda Bolsman-Vólterr tuqym qýalaýshylyǵynyń klasıkalyq uǵymdaryna negizdelgen taý jynystarynyń syrǵý teorıasyn qurdy. KSRO ǴA Sibir bóliminiń eń tanymal keńes mehanıkteriniń qatysýymen dısertasıa qorǵady. Akademıkter Iý. Rabotnov, P. Polýbarınova-Kochına, s. Hrıstıanovıch, t. Gorbachev, k. Rýpeneıt joǵary baǵa berip, dısertasıada mazmundalǵan ıdeıalardyń úlken perspektıvalaryn boljady. 1965 jyly jarıalanǵan "taý jynystarynyń úzilý teorıasy jáne olardyń qosymshalary" monografıasy taý jynystarynyń otandyq mehanıkasynyń damýyna úlken serpin berdi. 1971-1985 jyldary taý-ken jumystarynyń qaýipsizdik ınstıtýtymen (Leıpsıg) birlesken ázirlemeler orys jáne nemis tilderinde monografıa túrinde jarıalandy. Teorıa taý-ken tehnıkalyq esepteýlerde tıimdi paıdalanyldy, ǵylym men tehnıka salasynda 1974 jyly Qazaq KSR Memlekettik syılyǵyn aldy.

Jaqan Erjanov KSRO ǴA Sibir bóliminiń teorıalyq jáne qoldanbaly mehanıka ınstıtýtynda ınstıtýt dırektory S.Hrıstıanovıchtiń semınarynda jer qyrtysyndaǵy qoımalaý teorıasyn synaqtan ótkizdi. "Matematıkalyq Tektonıkanyń otany Alma-Ata", - dedi ol. Osy taqyryp boıynsha júıeli túrde jańa nátıjeler búkil álemge áıgili tektonıst, KSRO ǴA akademıgi A.Ianshınniń semınarlarynda jarıalandy. Erjanova Máskeýde " Ǵylym "ortalyq baspasynda ornalasqan.

Jer ıelenýdiń jalpy teorıasy jáne onymen baılanysty jumystar kesheni Erjanovtyń ǵylymı jetekshiligimen damyǵan taǵy bir mańyzdy baǵytty quraıdy. Qazaqstan ǵylymy osy teorıanyń eseptik apparaty óz ýaqytynda astronomıalyq odaq, ýaqyt búrosy, polústik qozǵalys qyzmeti, geodezıalyq jáne geofızıkalyq odaq sıaqty halyqaralyq uıymdardyń redýksıalyq esepteriniń halyqaralyq standarty retinde qabyldanǵanyn maqtan tutýǵa quqyly.

Jaqan Súleımenuly ken jynystaryn tolyq alý, bir jaǵynan shahtalardy qaýipsiz jáne berik paıdalaný máselelerine qyzyǵýshylyq tanytty. Osyǵan baılanysty ol Donbas jáne Qaraǵandy kómir baseınderimen, Jezqazǵan mys jáne Ashysaı polımetal ken oryndarymen jáne tuzdy ken oryndarymen tyǵyz jumys istedi. Ol zerthanalyq jáne tabıǵı jaǵdaılarda osy taý jynystarynyń beriktigin zerttedi jáne shahtalardaǵy negizgi tosqaýyl jáne tirek kentirekterin eseptedi.

Zertteý nátıjeleri jer asty qurylystarynyń teorıasy boldy. Atap aıtqanda, jerasty shaımalaý tuzdarymen jumys nátıjelerin atap ótken jón, shahtalardyń qurylysy tabıǵı gazdardyń, ıondaýshy elementter men suıyq kómirsýtekterdiń jerasty qoımalarymen júzege asyrylady.

Búkteý Qosymshalarynyń teorıasy aıasynda biz tuzdalǵan qalyń kúmbezdiń mehanızmin sıpattaı alamyz. Bul rette qabattardyń qýaty, tyǵyzdyǵy, tutqyrlyǵy jáne basqa da fızıka-mehanıkalyq sıpattamalary, sondaı-aq tutas jáne jer ústi (shekaralyq) kúshteriniń is-qımyldary kúmbez túrindegi bolashaq qabattardy aldyn ala anyqtaıdy. Kúmbezdiń úsh túri: plato, sańyraýqulaq tárizdes jáne ózekti kúmbezdiń bolýy dáleldendi, bul rette sańyraýqulaq tárizdes kúmbeziniń astynda munaı-gaz tuzaqtary paıda bolatyny anyqtaldy.

Bul nátıjelerdi geologıalyq-geografıalyq zertteýler men qatparly qurylymdardy seısmıkalyq zondtaý materıaldarymen salystyrý jer qyrtysyndaǵy gravıtasıalyq turaqsyzdyq matematıkalyq teorıasynyń teorıalyq qorytyndylaryn rastady.
Qatparly konstrýksıalardyń kerneýli-deformasıalanǵan jaı-kúıi, tuz kómirtekti túzilimderdiń jıyntyq túzilýi jáne gravıtasıalyq turaqsyzdyǵy, munaı-gaz tutqyrlyǵynyń qalyptasýy jáne olardyń jappaı buzylýyna mehanıkalyq reaksıasy, mysaly, munaı-gaz uńǵymalaryn salý jolymen jáne qoımalaýǵa baılanysty kóptegen basqa da qubylystar tasqa tán emes. Olar kez kelgen qatparlyqqa tán jáne lıtosfera men astenosfera sheginde búkil jer qyrtysynda bolady. J. Erjanov Jerdiń jahandyq tektonıkasynyń matematıkalyq teorıasyn qurdy.
J. Erjanov óziniń ǵylymı zertteýlerimen jáne Jerdiń jahandyq tektonıka teorıasyn qurýmen jer mehanıkasyn qurýǵa kiristi. Sonymen qatar, joǵaryda kózdelgen revolúsıalyq emes prosesterdi jandandyrý qajet boldy, ıaǵnı olarǵa ýaqyt qosý jáne olardy ótken ýaqyt Evolúsıalyq prosester retinde qarastyrý qajet boldy. Álbette, mundaı prosesterge eń aldymen seısmıkalyq qubylystar, ıaǵnı jer silkinisi jatady. Olar, óz kezeginde, sıyr jáne sıyr (tereńdik) prosesterine bólinedi. Osy tereńdikterden keıingi zertteýlerimen jerdiń beti ondyq jáne júzdegen megavattpen ólshenetin, al maıdanda jer betiniń árbir sharshy metrine jetedi. Osylaısha, tabıǵı (jer silkinisi) jáne tehnogendik prosesterdiń (metropolıtendegi júgirý tolqyndary) tolqyndyq dınamıkasy paıda boldy.
J.Erjanova Jerdiń ishki qurylymyn jáne onyń syrtqy túrin, ásirese materıkterdiń ózara ornalasýyn, olardyń jartysyna bólinýin, materıkterdiń beınesin, olardyń tokaanıkalyq jotalardyń relefimen uqsastyǵyn, taýlardyń paıda bolý mehanızmderin, materıkterdiń túsirilýin jáne/nemese kóterilýin jáne búkil planetanyń aýqymynda bolatyn basqa da qubylystardy qyzyqtyrdy. Árıne, j. Erjanov Jerdiń ishki qurylysynyń túrli úlgileri boldy. Biraq j.Erjanov ishki qabattary kóptegen parametrler boıynsha eseptelgen jerdiń matematıkalyq durys jáne fızıkalyq barabar modelin anyqtady. Qabattardyń ózderi bir-birimen ózara is-qımyl jasaıdy jáne olardyń barlyq jer baqylaýshylaryna jaqyn kerneýli-deformasıalanǵan kúıi bolýy úshin ózara is-qımyl jasaıdy.

Jerdiń ishki qurylysynyń qalyptasqan matematıkalyq modeli" astenosfera – lıtosfera" púlsasıalyq qozǵalysynyń sýretin salýǵa, osy juptyń ornyqtylyǵyn zertteýge jáne júkteýdiń synı mánin alýǵa, magnetızm, elektromagnıttik jáne kerneý Termonynyń paıda bolý jaǵdaıyn qalyptastyrýǵa múmkindik berdi. Bul nátıjeler kontınentterdiń alshaqtyǵy men jas muhıttyń túbin ashý arqyly onyń ishki qurylysy men jerdiń konstrýktıvti kelbetin qalyptastyrý teorıasynyń negizine qalandy.

J.Erjanov jasaǵan ǵarysh mehanıkasy onyń keńistiktik qozǵalysyn eskermeı tolyq bolmas edi: óz osiniń aınalýy jáne Aıdyń, Kúnniń jáne Kún júıesiniń planetalarynyń nútondyq ózara árekettesýiniń gravıtasıalyq órisinde kúnniń aınalasyna orbıtalyq aınalýy. Bul ózara árekettesý jáne Jerdiń aınalý ınersıasynyń kúshi, ǵaryshtan syrtqy kúshter retinde atalǵan, ishki qabattardyń (fızıkalyq tabıǵattyń) ózara árekettesýiniń Kúshterimen qatar, joǵaryda sıpattalǵan prosesterdiń tabıǵı tetikterimen biriktirilgen. Olar Jerdiń fıgýrasyn, onyń syrtqy kontınentaldy-muhıttyq Túlki, materıkterdiń qozǵalys mehanızmderin, jas muhıttardyń túbin ashý, taýdyń paıda bolýy, jer silkinisi, jer qyrtysynyń búktelýi jáne basqa da kóptegen qubylystardy anyqtaıdy.

Jerge áser etetin kúshterdiń barlyq gammasyn jáne olardyń sátterin eskere otyryp, aınalý ortasyna qatysty qatty jerlerdiń jalpy aınalý teorıasy (bazalyq úlgi), sodan keıin qabattyq jerlerdiń aınalý teorıasy, aınalmaly jerler lıgasynyń qalyptasý teorıasy, Núton alańynda aınalýda qurlyqtar men jerdiń muhıttyq negizdemesiniń taralý teorıasy quryldy.

Onyń esimi "jer mehanıkasy" ǵylymynyń negizin qalaýshy retinde keńinen tanymal jáne Keńes Odaǵy men shetelde qurmetteldi. Sosıalısik Eńbek Eri, KSRO ǴA vıse-prezıdenti, KSRO ǴA akademıgi A.Ianshın " Jaqan Súleımenuly Erjanov Jerdiń tektonıkalyq damýyn sandyq zertteýdiń matematıkalyq negizin qurdy. Jerdiń tektonıkalyq damý mehanıkasy-jer jáne ǵaryshtyq shyǵý tegi, olardyń sıntezi jáne jer betiniń qalyptasýy-Ǵalamdyq tektonıkalyq prosesterdiń qozǵaýshy mehanızmderin ornatýdyń máni. Bul onyń eńbekteý jáne tuqym qýalaýshylyq teorıasyna, búkteý teorıasyna jáne Jerdiń aınalý teorıasyna qatysty". Úsh márte Sosıalısik Eńbek Eri, KSRO Lenın jáne Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, KSRO ǴA akademıgi S.Hrıstıanovıch, gravıtasıalyq turaqsyzdyq dınamıkasy boıynsha onyń nátıjelerin joǵary baǵalaı otyryp,"osy teorıanyń eseptik bóligin munaıshylar men geologtardyń sanyna jetkizý jáne olarmen qarýlandyrý qajettiligi týraly aıtyp berdi.

Erjanov Jaqan Súleımenuly 2003 jyldyń 27 aqpanynda kóz jumyp, ǵylym men bilimniń tutas álemin, tereń ıdeıalar men usynystar jınaǵyn, óz murasyn bizge qaldyrdy.